مجموعه مقالات اجتماعی:
دکتر محمود تقی‌زاده داوری در حوزۀ مسائل اجتماعی و اهمیت آن ها در یک دهۀ گذشته، مقالاتی را نگاشته بودند که مجموعۀ آن ها در کتاب مجموعه مقالات اجتماعی جمع‌آوری شده است. در این اثر، هشت مقالۀ علمی وجود دارد که عناوین آن ها عبارت است از:
- بررسی حوزۀ جغرافیایی تعاملی و چالشی شیعه و مذاهب دیگر؛
- بررسی اشتراکات و افتراقات در فلسفۀ اجتماع افلاطون و فارابی؛
- مقایسۀ دانش اجتماعی فارابی و ابن‌خلدون و زمینه‌های آن؛
- مدیریت تحوّل در حوزه‌های علمیه از منظر جامعه‌شناسی؛
- الهیّات اجتماعی شیعه؛
- بررسی دیدگاه‌های فلسفۀ اجتماعی آیة‌الله سیدمحمّدباقر صدر؛
- ارائه نظام‌وارۀ احادیث اجتماعی؛
- سی‌سال با جمهوری اسلامی.
خلیج فارس در تفاسیر اسلامی:
این اثر تلاشی تازه در جهت اثبات اصالت و اعتبار تاریخی نام «خلیج فارس» از طریق منابع حدیثی و تفسیری است. در این پژوهش، جمعاً به ۸۴ کتاب تفسیری از قرون اولیۀ تدوین این دانش، یعنی از قرن سوم هجری تا قرن حاضر، در ذیل ۷۴ آیۀ شریفه از ۱۷ سورۀ قرآنی استناد شده است. در همۀمتن‌های گزیده شده، نام‌های « بحر فارس » و « خلیج فارس » برای مفسّران، اعم از عرب‌زبان و فارس زبان، کاملاً آشنا و متداول بوده است. گسترۀ بلند ترتیب تاریخی کتب تفسیری مورد استناد، به خوبی گویای این واقعیت است که نام « خلیج فارس » در طول تاریخ تمدن اسلام، برای ذهن و ذاکرۀ ملت‌های مسلمان امری جاافتاده بوده و در نوشته‌های علمی آنان نیز از آن استفاده می شده است.
لازم به ذکر است که این اثر به دو زبان فارسی و عربی منتشر شده است.
سازمان روحانیت شیعه:
یکی از عرصه‌های مطالعاتی جوامع شیعی سازمان روحانیت شیعه است. مطالعه تاریخ معاصر ایران این نکته را به‌خوبی نشان می‌دهد که ایران در یکی دو قرن اخیر، همواره صحنۀ درگیری‌ها و تغییرات اجتماعی فراوان، و روحانیت به عنوان تأثیرگذارترین و مؤثرترین قشر در این جریان‌ها به شمار می‌رفته است.
در دورۀ اول پهلوی، بیشترین تلاش در جهت مقابله و محدود سازی نقش روحانیت در عرصه‌های اجتماعی صورت پذیرفت. در کتاب سازمان روحانیت شیعه در عصر رضاشاه پهلوی تلاش شده است اولاً، وضعیت ایران در دورۀ پیش از پهلوی به خوبی توصیف شود، و ثانیاً، نوسازی‌های مورد نظر حاکمیت آن دوره در عرصه‌های گوناگون اجتماعی، اقتصادی، حقوقی، آموزشی، نظامی و اداری که _ عمدتاً در جهت مقابله با نقش روحانیت بود _ تبیین گردد. در این بخش نیز ابتدا تأثیر این نوسازی‌ها بر سازمان روحانیت و سپس راهبردهای گوناگون رضاشاه برای مقابله با سازمان روحانیت، و در انتها، واکنش سازمان روحانیت به آن راهبردها بررسی شده است.
شكل گیری سازمان روحانیت شیعه:
شیعه به عنوان یک جمعیت دینی و یک فرقۀ مذهبی بزرگ اسلامی، امروزه از سازمان دهی نیرومند روحانی برخوردار است. اگرچه مرکزیت این سازمان به طور تاریخی، همواره در شهرهای عراق استقرار داشته، ولی با پیروزی چشمگیر انقلاب اسلامی ایران، این مرکزیت به حوزۀ علمیه قم در ایران انتقال یافته و در آن توسعۀ قابل ملاحظه ای پیدا کرده است.
سازمان روحانیت شیعه به لحاظ نوع‌شناسی یک سازمان کاملاً ویژه است؛ همانند دیگر سازمان‌های رسمی که گروهی از افراد کنشگر تشکیل شده و در میان آن ها سلسله مراتب اقتدار و تقسیم کار حرفه‌ای و وابستگی متقابل کارکردی بین نقش‌ها وجود دارد، و از دستمزد، قدرت تصمیم گیری، رهبری، تخصصی‌شدن و پیچیدگی وظایف برخوردار است. ولی در عین حال، برخلاف همۀ سازمان های رسمی، هیچ یك از اصول، اهداف و برنامه‌های آن به‌صورت مدوّن، مضبوط، شماره شده و از پیش طرّاحی شده موجود نیست، بلكه همچون سازمان های غیر رسمی در رفتار واقعی روزمرّۀ كنشگران عضو این سازمان، در رویه و عادات دانش آموختگان و عالمان دینی، در سنّت صنفی جماعت روحانی و در فرهنگ مرسوم نانوشتۀ جامعۀ بزرگ شیعی مستقر است. در مجموعۀ حاضر، سعی شده تا پیشینۀ تاریخی، عوامل و زمینه های پیدایش و شکل گیری حوزه‌ها و سازمان روحانیت شیعه و نیز مسائلی از قبیل ساخت و سلسله مراتب و کارکردهای اجتماعی آن ها بررسی شود. در این کتاب، از سازمان روحانیت شیعه به عنوان نهادی با پیشینۀ تاریخی و جایگاه مشخص در نظام اجتماعی بحث می‌شود.
این كتاب از شش بخش تشکیل شده است: ۱٫ پیشینۀ تاریخی؛ ۲٫ آغاز شکل‌گیری؛ ۳٫ عوامل شکل‌گیری؛ ۴٫ بررسی ساختار درونی؛ ۵٫ نقش های خاص تاریخی و کارکردهای حرفه‌ای؛ و ۶٫ نتیجه‌گیری.
جهانی شدن و فرهنگ شیعی ایران:
اگر جهانی شدن را «فزونی ارتباط متقابل جهانی» بدانیم، غیر از بعد اقتصادی، ابعاد دیگری از زندگی بشر امروزی، مانند اطلاعات، فرهنگ، ایده‌ها و تصویرها، شبکه‌های اجتماعی، و نهادهای سیاسی را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد. شیعیان نیز به عنوان یک جمعیت و گروه مذهبی شناخته شده، دارای زندگی اجتماعی ویژه‌ای هستند که ابعاد گوناگونی همچون بعد فرهنگی (الهّیات، فلسفه، عرفان، نمادها، شعائر، آیین‌ها و …)، بعد روان‌شناختی (عواطف و تجارب دینی)، بعد جامعه‌شناختی (اقتصاد، حقوق، سیاست، قومیت، جنسیت، سازمان و …) و بعد تاریخی (زندگی جمعی شیعیان در طول تاریخ) دارد.
كتاب جهانی شدن و فرهنگ شیعی ایران تلاش کرده است تأثیر ابعاد گوناگون جهانی شدن را بر ابعاد گوناگون زندگی جمعی شیعیان بررسی کند؛ مزیت‌ها و محدودیت‌هایی را که جهانی شدن برای زندگی ایشان ایجاد کرده است توضیح دهد.
شیعیان عرب؛ مسلمانان فراموش شده:
این اثر ترجمه اى است از كتاب “The Arab Shia: The Forgotten Muslims” اثر گراهام فولر و رِند رحیم فرانكه كه به سال ۱۹۹۹ میلادى در نیویورك منتشر شده است. گراهام فولر یك تحلیل گر سیاسى است كه مدت هفت سال در خاورمیانه به مثابۀ یك دیپلمات عمل كرد و پس از آن در مقام نائب رییس شوراى ملّى اطلاعاتى سیا (N.I.C at C.I.A) ایفاى نقش نمود. وى آثار گوناگونى را در مسائل مربوط به خاورمیانه منتشر کرده است كه از آن جمله مى توان به محور جهان؛ ژئوپولیتیك ایران، ژئوپولیتیك جدید تركیه، دولت هاى جدید آسیاى مركزى، مسئلۀ كردهاى تركیه، و ژئوپولیتیك اسلام و غرب اشاره كرد. خانم رند رحیم فرانكه نیز یك شهروند امریكایى متولد عراق است كه سال ها در چند كشور خاورمیانه سكونت داشت و در زمان تألیف این كتاب، مسئولیت سازمان اطلاعاتى و تحقیقاتى بنیاد عراق (Iraq Foundation) را بر عهده داشت. هدف سازمان تلاش براى به اصطلاح مردم سالار كردن عراق عنوان شده است. وى در عین حال، یك تحلیل گر و مفسّر امور مربوط به عراق در رسانه هاى امریكایى است.
این كتاب جزو نخستین آثار غربیان است كه به وضعیت شیعیان عرب به صورت مستقل، مى پردازد و در عین تازگى موضوع، از روش تحقیق، فنون جمع آورى اطلاعات و سبك نگارش كاملاً چشم گیرى برخوردار است، اگرچه بر پیش فرض ها، برداشت ها، نگرش ها و نتیجه گیرى هاى بعضاً غلط و گم راه كننده اى نیز بنا شده است. نویسندگان تلاش بلیغى به خرج داده اند تا راه هاى تأمین منافع درازمدت آمریكا را در منطقه خلیج فارس و خاورمیانه مطالعه كرده، به دولت آمریكا، راه كارى عملى نشان دهند كه البته در این مسیر كاملا موفّق بوده، زمینه ورود آمریكا به عراق فراهم آوردند. اهمیت موضوعى و روش شناختى كتاب حاضر سبب گردید مؤسسه شیعه شناسى به ترجمه و نقد آن اهتمام ورزد و با چاپ آن علاقه مندان به مطالعات شیعه شناختى را خرسند سازد. بدون تردید، برخى از اطلاعات این كتاب، كه مربوط به عراق عصر «حزب بعث» است، اكنون كهنه شده و باید به روز گردد، ولى سبك نگارش كتاب و ورود و خروج آن، همچنان آموزنده است. این كتاب شامل سه بخش است: بخش نخست آن شامل چهار فصل است كه به تحلیل وضعیت عمومى و معضلات شیعیان به منزلۀ یك كل مى پردازد و مسائلى همچون هویّت شیعى، شیعیان عرب و حكومت هاى سّنى، مطالبات و استراتژى هاى شیعیان عرب و روابط آنان با ایران بررسى شده است. بخش دوم شامل پنج فصل است كه مطالعات موردى نویسندگان درباره شیعیان شوراهاى عراق، لبنان، كویت و عربستان سعودى را منعكس مى سازد و نویسندگان چنین استنباط كرده اند كه جامعۀ شیعى را نمى توان یك جامعۀ یكپارچه در نظر گرفت، بلكه هم در درون جامعۀ شیعى در هر یك از كشورهاى فوق، و هم بین جوامع شیعى در كشورهاى مختلف، تفاوت هایى وجود دارد؛ و بالاخره در بخش سوم، روابط متقابل شیعیان و غرب و نتایج این تحقیق در امر سیاست گذارى بررسى شده و در یك جمع بندى موجز، نتایج اساسی تحقیق ارائه گردیده است.
جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس:
با گسترش دریانوردی در قرون اخیر، مناطق ساحلی کشورها و از جمله خلیج فارس به سبب موقعیت ژئوپولیتیک آن جایگاه ویژه ای یافت. پیدایش نفت و اهمیت این مادۀ حیاتی در زندگی جدید بشر، که در کارگاه های صنعتی نوین از آن استفاده می شد، موجب گردید که ناگهان خلیج فارس به یکی از حیاتی ترین مناطق جهان تبدیل شود. جالب اینکه نواحی نفت خیز این مناطق عمدتاً شیعه نشین بوده و به طور تاریخی، جزو سرزمین های آباء و اجدادی آن ها به شمار می رود.
موضوعی همچون جغرافیای سیاسی شیعیان از موضوعات بسیار مهمی است که کمتر بدان توجه شده است، به ویژه آنگاه که در بارۀ شیعیان منطقۀ خلیج فارس سخن گفته می شود؛ منطقه ای که یکی از راهبردی ترین مناطق جهان به شمار می رود و بیشتر جمعیت آن را شیعیان تشکیل می دهد. بر این اساس، مؤلّف این کتاب می کوشد با ارائۀ طرحی كلی از جغرافیای سیاسی شیعیان کشورهای عرب منطقۀ خلیج فارس، راهی به سوی این گونه مباحث باز نماید تا جرقه ای باشد برای ارائۀ طرح های جامع تر، از سوی صاحب نظران و نویسندگانی که می توانند در این زمینه قلم بزنند. از این رو، کتاب حاضر تلاش می كند تا به یك سئوال اصلی پاسخ گوید و آن سئوال این است كه با توجه به جایگاه جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی شیعیان منطقه، نقش آنان در حاکمیت سیاسی چیست؟ این كتاب از چهار فصل تشکیل شده است: فصل اول: تشیّع، اندیشه ها و باورها، شعب و گستره؛ فصل دوم: جغرافیای سیاسی منطقۀ خلیج فارس؛ فصل سوم: جغرافیای سیاسی شیعیان خلیج فارس؛ فصل چهارم: رستاخیز شیعی.
علل خیزش شیعیان حاشیه جنوبی خلیج فارس
کتاب علل خیزش شیعیان حاشیه جنوبی خلیج فارس سومین اثر از آثار مؤسسه شیعه‌شناسی در حوزۀ جغرافیای سیاسی است. در این اثر، سعی شده جنبش‌هایی که از ناحیۀ شیعیان سه کشور حاشیۀ جنوبی خلیج فارس (عربستان، بحرین و کویت) صورت پذیرفته مطالعه شود و به اصول و مفاهیمی که مبنای این جنبش‌ها هستند (ظلم‌ستیزی، عدالت، عاشورا، شهادت، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد و …) اشاره گردد.
تلاش دیگر این کتاب آن است که با تحلیل و بررسی اخبار و وقایع سال‌های اخیر این سه کشور، بر علل خیزش شیعیان این مناطق اطلاع یابد. به همین منظور، نویسندۀ کتاب سعی کرده است در ۶ فصل به موضوعاتی از این دست بپردازد: انقلاب اسلامی ایران، قدرت یابی شیعیان در عراق، دموکراسی سازی و دولت – ملت سازی در خاورمیانه، نشانه‌های خیزش شیعیان در سه کشور عربستان، بحرین و کویت .
ژئوپلیتیک شیعه
کتاب ژئوپلیتیک شیعه نگاهی است دوباره به وضعیت شیعیان منطقۀ خلیج فارس به علاوۀ تأثیر انقلاب اسلامی بر شش کشور دیگر اسلامی و بررسی علل نگرانی غرب از این تأثیرات. در این کتاب، نقش ایدئولوژی تشیّع در آگاهی و بینش کارگزاران انقلاب اسلامی و سپس با محوریت بحث ژئوپلیتیک شیعه و پراکندگی جغرافیایی شیعیان، در سه سطح داخلی، منطقه‌ای و جهانی بحث شده است. در انتها نیز تأثیر انقلاب اسلامی بر دو عنصر « ساختار » و « کارگزار » در حوزۀ ژئوپلیتیک شیعه و تهدید منافع غرب در منطقه مطمح نظر قرار گرفته است.
نقشه جمعيت مسلمانان
کتاب نقشه جمعيت مسلمانان جهان گام دومي است در مطالعات جمعيت‌شناسانه شيعيان جهان. اين کتاب ترجمه فارسي کتاب Mapping The Global Muslim Population است. در گام نخست کتاب آمار جمعيت شيعيان جهان منتشر شد و در اين مرحله تلاش شد کتابي را که سازمان پيو (Pew) درباره جمعيت مسلمانان و شيعيان منتشر کرده بود به زبان فارسي ترجمه و چاپ شود. وظيفه اصلي اين کتاب ارائه آماري از جمعيت مسلمانان و شيعيان جهان و نيز بررسي پراکندگي اين جمعيت بوده است.
گزارشی از آمار جمعیتی شیعیان کشورهای جهان
گزارشی از آمار جمعیتی شیعیان کشورهای جهان: سازمان‌ها و مراکز بین‌المللی گوناگونی وجود دارند که وضعیت شیعیان جهان را مطالعه می‌کنند. کتاب آمار جمعیت شیعیان جهان گزارشی است از انواع آمارهایی که تلاش کرده‌اند جمعیت شیعیان جهان را تخمین بزنند. این کتاب گزارشی است از این آمارها که از ۱۲ منبع استخراج شده است. جمعیت کل، جمعیت مسلمانان و جمعیت شیعیان هر یک از کشورهای جهان در یک جدول ارائه شده است. در گام بعدی باید تلاش کنیم آماری رسمی و البته علمی، از سوی جامعه شیعی برای جمعیت شیعیان جهان ارائه کنیم.
شیعیان خوجه اثناعشری در گسترۀ جهان
شیعیان خوجۀ اثناعشری یکی از منسجم‌ترین گروه‌های شیعی جهان هستند که در این کتاب، در ۱۳ فصل معرفی شده‌اند. تاریخچه پیدایش این گروه، وضعیت فرهنگی، اقتصادی، امور دینی و مذهبی، سیاست، فرهنگ و رسانه‌های گروهی، فدراسیون جهانی شیعه خوجه، وضعیت جهانی شیعیان خوجه، پراکندگی شیعیان خوجه، شخصیت‌های برجسته، مناسبات خارجی، و فرصت‌ها و تهدیدها عناوینی هستند که شیعیان خوجه ذیل آن معرفی شده اند.
شیعیان عربستان
بر اساس قوانین و مقررات بین‌المللی، هر یک از اقلّیت‌های قومی، مذهبی و نژادی در جهان، از حقوق ویژه‌ای برخوردارند. کتاب شیعیان عربستان کوشیده است حقوق شیعیان عربستان را از منظر موازین بین‌المللی بررسی کند. بدین‌روی، طی دو فصل، پس از بررسی و ارائه گزارش اجمالی وضعیت عمومی و تاریخی شیعیان این منطقه، به فرایند حقوق بشر شیعیان عربستان پرداخته و بحثی حقوقی دربارۀ تعریف «اقلّیت» و تطبیق آن با شیعیان عربستان، و حق تعیین سرنوشت در خصوص این جمعیت تقدیم کرده است. در فصل سوم، حقوق مدنی و سیاسی و نیز حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شیعیان در دو بخش بررسی گردیده و سپس توجهی ویژه به حقوق زنان و کودکان شده است. در انتها نیز دو بحث مهم «خواسته‌ها» و «دورنمای وضعیت شیعیان عربستان» آمده است.
شیعیان تانزانیا
بررسی وضعیت فرهنگی اجتماعی از مجموعه کتاب‌های حوزۀ جامعه‌شناسی شیعیان جهان است. به سبب آنکه در کشور تانزانیا عمدۀ شیعیان این کشور از جمعیت خوجه‌های اثناعشری هستند، بخش قابل‌توجهی از این کتاب با تمرکز بر این جمعیت، تلاش کرده است تا پس از نگاهی تاریخی به این گروه، سازمان‌ها و مراکز اصلی شیعیان خوجۀ تانزانیایی را توصیف کند.
در بخش دیگر، گزارشی از وضعیت شیعیان بومی آفریقایی در تانزانیا ارائه شده و انجمن‌ها و مؤسسه‌های وابسته به این گروه معرفی شده‌اند. اطلاعات مفیدی نیز دربارۀ جمعیت و پراکندگی آن ها در این فصل وجود دارد. در انتهای این کتاب نیز اطلاعاتی دربارۀ اقلّیت‌های شیعی دیگر، مانند شیعیان اسماعیلی (بُهره و آقاخانی)، و لبنانی‌ها ارائه شده است.
شیعیان ترکیه
کتاب شیعیان ترکیه؛ اوضاع سیاسی اجتماعی از مجموعه کتاب‌های حوزۀ جامعه‌شناسی شیعیان جهان است. در این کتاب تلاش شده ابتدا کشور ترکیه معرفی شود و در ادامه، طی چند بخش، ابعاد گوناگون زندگی و وضعیت شیعیان ترکیه بررسی گردد.
در فصل چهارم این کتاب، به صورت کلی، شیعیان و تاریخچۀ تشیّع معرفی شده‌است. علویان و طریقت‌های گوناگون این جمعیت به همراه برخی باورها و اعتقاداتشان توضیح داده شده و در باب تأثیر انقلاب اسلامی بر شیعیان ترکیه اطلاعاتی ارائه گردیده است. در فصل پنجم نیز به جمعیت، پراکندگی، وضعیت اقتصادی، سیاسی، آموزشی و فرهنگی شیعیان ترکیه اشاره شده است.
شیعیان جمهوری آذربایجان
شیعیان جمهوری آذربایجان: کتاب حاضر سومین کتاب از مجموعه مطالعۀ جامعه‌شناسانۀ شیعیان جهان است. از آن رو که جمهوری آذربایجان از لحاظ درصد جمعیت شیعه، پس از جمهوری اسلامی ایران، دومین کشور جهان به حساب می‌آید و به لحاظ استراتژیکی و ژئوپلیتیکی در موقعیت خاصی قرار دارد، مطالعۀ وضعیت شیعیان اهمیت ویژه‌ای می یابد.
این کتاب نیز مانند دو کتاب دیگر این مجموعه ـ شیعیان افغانستان و شیعیان پاکستان ـ وضعیت شیعیان این منطقه را در عرصه‌های گوناگونی چون وضعیت جغرافیایی، پیشینۀ تاریخی تشیّع، جمعیت شناسی، ساختار اقتصادی و سیاسی، آموزش و پرورش، فرهنگ، سازمان روحانیت، و ارتباط با جمهوری اسلامی ایران مطالعه و بررسی کرده است.
شیعیان پاكستان
كتاب شیعیان پاكستان از مجموعه كتاب‌هایی است كه شیعیان كشورهای گوناگون را از لحاظ جامعه‌شناختی مطالعه کرده است. در این كتاب وضعیت شیعیان پاكستان در حوزه‌های گوناگون بررسی شده و دارای هشت فصل است و دربارۀ جمعیت، فرهنگ، خانواده، سیاست، معیشت و اقتصاد، آموزش و پرورش، مذهب و شیعیان پاكستان مطالعه و نگارش یافته است.
شیعیان لبنان
این کتاب از مجموعه کتاب‌های شیعیان جهان است که تلاش می‌کند در ۹ فصل توصیف مناسبی از وضعیت شیعیان در لبنان ارائه نماید. این کتاب با عناوینی همچون آشنایی با لبنان، مباحث جمعیت‌شناختی، پراکندگی شیعیان، مراکز دینی شیعیان، ساختار اجتماعی، سیاست و نظام قدرت، فرهنگ شیعی، ساختار اقتصادی، و ارتباط با جمهوری اسلامی ایران گامی نو در زمینۀ معرفی شیعیان لبنان برداشته است.
شیعیان افغانستان
كتاب شیعیان افغانستان از آثار منحصر به فرد در حوزۀ مطالعات جامعه شناسانه است كه اطلاعات مربوط به حیات اجتماعی شیعیان افغانستان را گردآوری كرده و در محدودۀ نهادها، سازمان‌ها، الگوهای روابط جمعی، فرهنگ و خرده فرهنگ‌های موجود در افغانستان مطالعاتی را سامان داده است. بنابراین، محوریت شیعیان افغانستان، بررسی وضعیت اجتماعی آنان كه فراتر از مطالعات تاریخی و سیاسی صرف است و همچنین تحقیقات میدانی و اطلاعات به روز از برجستگی‌های این كتاب به شمار می رود.
از آن رو كه این كتاب با رویكردی جامعه شناسانه به نگارش درآمده است در فصل‌های، خود موضوعاتی هم چون تاریخچه تشیّع در افغانستان، جمعیت، اقتصاد و معیشت، سیاست، تعلیم و تربیت، نظام اجتماعی، فرهنگ و مذهب شیعیان افغانستان را ذکر کرده است و در پی آن بوده كه جایگاه شیعیان را در این كشور اسلامی به تصویر كشد و هویت این گروه را به صورت روشن تری به نمایش بگذارد.
